Tor Jonsson

Til Oslo drog han sannsynlegvis fordi han ville vekk frå den trongsynte mentaliteten som ofte dominerer på mindre plassar. Dette rammar folk som er, oppfører seg eller som kjenner seg annleis. Det har å gjere med utanforskap og bygdedyret som Tor Jonsson kalla det. Men han fann seg heller ikkje til rette i hovudstaden, og rett over nyttår 1951 tok han livet av seg, 34 år gammal.

I litteraturhistoria har det stort sett vore opp og avgjort at Tor Jonson var heteroseksuell, og dikta hans har derfor vore tolka i ein slik samanheng. Særleg kom dette fram i Ingar Sletten Kolloens biografi om Tor Jonsson, Berre kjærleik og død (1999). Temaet blir ikkje eingong problematisert, verken når det gjeld forfattaren eller innhaldet i dikta hans. Men når ein har med ein så fragil og splitta person som Tor Jonsson, er det overraskande at ikkje Kolloen synest å ha tenkt tanken på at Jonsson kjende dragning mot sitt eige kjønn, at dikta hans i alle fall kunne tolkast i ei slik retning, at dei eventuelt kunne vere «kjønnslause», eller rett og slett at dikta ikkje alltid var like eintydige.

Boka til Kolloen førte til livleg debatt, mellom anna med innlegg av underteikna. I ettertid måtte Kolloen innrømme at tanken likevel hadde streifa han, men at han hadde ikkje funne noko bevis for at Tor Jonsson var homofil. I ein litterær biografi er det biografens fremste oppgåve å tolke forfattarens verk. Det freista eg derfor å gjere i ein lang artikkel i Syn og Segn med tittel «Tor Jonsson – ’ein fugl med broten veng’» (2001). Etterpå fekk eg ein telefon frå ein nordiskprofessor med godt kjennskap til Lom-bygda som takka for artikkelen, og som fortalde at bygdefolket hadde tenkt i same baner som eg.

Ein fugl med broten veng

Dikt kan lesast på ulike måtar, og det er den einskilde lesar som har den rette tolkinga for seg. Lyrikk er ei konsentrert uttrykksform som rommar mange typar maskering, symbol og kodar, men eitt av det aller viktigaste poetiske verkemidla, og det som truleg skil lyrikk mest frå andre fiktive sjangrar, er det usagde. Eit vesentleg kriterium på lyrikk er òg at forfattaren er meir synleg og personleg i eit dikt enn til dømes i ein roman, slik at «leseren fornemmer et sammenfall mellom dikterens og diktets jeg». (Kittang og Aarseth 1968) Det følgjande er derfor mi tolking av Tor Jonssons lyriske opus:

For meg er Tor Jonsson «lik ein fugl med broten veng» slik han sjølv skildrar seg i det etterlatne diktet «Eg åtte ikkje kjærleik», sitert nedanfor. Lik fuglen med den øydelagde vengen greier heller ikkje Jonsson å reise seg frå einsemda og fly vekk frå det han oppfattar som sin triste lagnad: splittinga i seg sjølv, angsten for å kjenne seg sjølv fullt ut og lengselen etter, men samstundes òg redselen for å kome nær eit anna menneske. Slik dette kjem til uttrykk i dei kjende linjene i diktet «Når du er borte» (1951): «Nærast er du når du er borte. / Noko blir borte når du er nær. / Dette kallar eg kjærleik – / Eg veit ikkje kva det er.»

Lengsel er ei sterk drivkraft hos lomværingen, jf. diktet «Lengsla bygde katedralar» (1946). Diktar-eg har aldri tort å leve ut sine inste lengslar: «Det glødde så lenge i hugen / av lengsler som aldri vart anna / enn lauvfall på tide jord –» (1975). Som motiv er lengselen elles noko den varnæme diktaren på det nærmaste har livnært seg av, heilt sidan «Drøymaren» i den første diktsamlinga (1943):

Han går der åleine,

forvilla i hug:

for fagraste livet

han gøymer seg bljug.

Ja, lengsla har lyst i bann

eit liv, og sett sjela i brann.

Kvifor har han det så vondt? Kvifor lir han slik? Han forklarer det kan hende i novella ”Himmelferda” (1975): «Eg har det vondt. Difor tullar eg med tankar: Vi lid av di vi lengtar mot noko anna. Nei, vi lid av di vi ikkje tør å veta alt om oss sjølve. Så lengtar vi etter kvinner og etterpå veit vi at i grunnen var det noko anna vi lengta etter ... Men meir tør vi ikkje veta ...»

Kva er det han ikkje tør å vite? Det han eigentleg lengtar etter? Varme og kjærleik hos ein anna menneske? Men kan han nokosinne bli lykkeleg? «Du eig ikkje lykka einsleg. / Lykka er ikkje for to.» (1948) Dette kan verke som ein inkonsekvens, men viser at diktaren synest å vere både ambivalent og disharmonisk. Grunnen kan vere at det bur ein annan i han, ein som han aldri tør å gje til kjenne, ein som aldri får sleppe til, slik diktaren vedgår i «Den ukjende» (1951):

Eg er ein mann som ingen kjenner.

For den eg er, gjekk støtt ein ukjend veg.

Farvel, da alle gode venner,

som berre kjenner han som aldri likna meg.

 

Meg kan ingen rose eller laste,

For ingen kjenner meg og ingen kjem meg nær.

/.../

Meg kan ingen grava ned, det er ingen som har kjent meg.

Det bur ein annan i meg, han åtte aldri ord.

Motivet med den andre

Den andre personen og splittinga i han kjem til syne i diktet «Skuggen» (1948): «Mannen dreg ein skugge etter seg. / Skuggen av eit menneske, stygg og vanskapt, /.../ Skuggen vrid seg i den vonde lengt attende, / vanskapt som mi eiga sjel.» Her kan dessutan nemnast diktet «Sinai» (1946) der diktets eg drikk og speglar seg i kjelda: «Da såg eg det eg aldri skjøna før.» Som ein Narkissos ser han ein som er lik han sjølv, ein likesinna, og han får eit glimt av framtida: «Eg såg det nye fagre mjølk- og honningland.» Eit land som ofte blir kalla Arkadia, ein pastoral idyll der kjærleiken ikkje kjenner nokon reglar eller grenser.

Motivet med den andre dukkar òg opp i eit anna dikt om angst og einsemd, i «Sjølhugen gjorde meg urein» (1975). Her vedgår diktaren at «Brått sprang det utor mitt hjarte / ein framand ein». Diktaren vil ikkje at den framande skal forlate han, og bønnfell den andre om ikkje å gå frå han. Nei, no er det for seint, er svaret: «Elskhugen i deg frys. / Eg reiser attende til opphavs lys.» Det er diktar-eg som sjølv har skulda, og nøkkelen til lykka synest såre enkel:

Svaret var svart:

Sjøl har du gjort deg til det du vart.

Svaret var kvitt:

Elske, elske og ande fritt –

Det har blitt hevda at Tor Jonssons tragedie var at han med si sterke trong til menneskeleg kontakt, til å få tine opp i den varmen som vennskap og kjærleik kan gje, aldri greidde å trengje gjennom den muren som hans vanskelege natur tilsynelatande hadde bygd opp ikring han. Heller ikkje at han let andre få kome inn gjennom den same muren. Han gøymde andletet sitt bak ei maske, «sjeleleg kamuflasje» kalla Tore Ørjasæter det: «Han bar si maske som riddaren sitt visir.» Han gjekk ikkje med hjartet utanpå, understrekar Ørjasæter, men «ein kunde merke på honom at han hadde stor  trong til forståing, til varme, som han syntest å sakna så bittert [...].» Det tragiske ved hans liv er det ulevde. (Ørjasæter 1951) I «Dagbokblad» (1948) set Tor Jonsson sjølv ord på det dilemmaet han og slike som han lever under:

Vi strir mot alle andre

og lengtar mot å koma nær

kvart menneske vi møter,

og lell få vera den vi er.

Ein som bygda brenner

Tor Jonsson kjenner seg verken heime i bygda eller i byen. Han er ein einsleg vandringsmann, men han er ikkje den einaste: «Eg ber ei bør for alle bygdabrør.» Hans alter ego går ved sida av han, han som ingen kjenner, slik som i «Vandringsmann» (1948):

Det er ein einsleg bygdamann,

av dei som bygda brenner.

 

Men heimlaus ånd i hav av tid

skal aldri nå sitt drøymde mål.

Eg brenn og brenn på einsemdbål,

som æva drøyper olje i.

Mange, mange fylgjer meg,

men kvar er einsleg, liksom eg.

I diktet ovafor møter vi bygdedyret i full verksemd! Det er som om vi høyrer gufset frå mellomalderens bålbrenning. Det var mykje som tyngde ned den tydeleg disharmoniske og fragile diktarsjela som Tor Jonsson var. Han var så mykje meir innfløkt med si såre sjel, sitt vare og stengde sinn full av motsetnader og ei uoverkommeleg einsemd, i tillegg til ein tilsynelatande aldri tilfredsstilt lengsel etter nærleik og kjærleik. I diktet «Bunden til bålet» (1946) kjem denne grunnleggjande fortvilinga opp til overflata i verselinja «Vera bunden til spottarbålet»:

Aldri, aldri få tala ut

om det du ber i ditt hjarta, –

det gjev den største sut.

 

Å leva på lygn i ein menneskehop

og kjenne at du lever,

løyser or hjarta eit redslerop.

Tor Jonsson greidde ikkje å hamle opp med angsten for det som låg inst inni i han, som gjorde at han aldri fekk trua på seg sjølv, og heller ikkje trua på dei rundt han: «Kor lenge skal vi tru på det vi seier / og aldri våge sjå oss slike som vi er?» sukkar han i diktet «Å Herregud, kor lenge skal vi høyre» (1975). Diktaren lengtar etter nærleik, men hevdar at dagane rotnar og fuglane flyktar frå han: «Alle rømer ifrå meg. / Aldri skal nokon gråte / trygt ved mi bergharde bringe. /.../ Evig som ufødd liv / skal du leva i hjartet mitt» («Kjærleikssong», 1948) Diktaren både vil og ikkje vil: «All einsemd er ein attstengd port. / Kom nær, kom nær –»  («Dagbokblad», 1948).

Diktaren er tidleg klar over at han ikkje kan skape noka form for liv etter seg, slik det blir uttrykt i «Ungdomsvegen» (1948): «Å, brør på denne brende ungdomsjord! / Vår lagnad er å bli til mold for det som gror.» Men han håpar og trur med si siste rest av sjel at det i framtida vil bli betre: «Å, bleike brør, på jorda skal vi skapa / det gode liv vi sjølve måtte tapa.» Motivet om at alle likesinna brør ein gong skal få oppleve eit anna kjærleiksrike, kjem att i det truleg siste diktet Jonsson skreiv, «Eg åtte ikkje kjærleik».

Eg åtte ikkje kjærleik

Den sårnæme og kjenslevare Tor Jonsson hadde ein inderleg lengsel etter godhug og varme. Viss han var Gud, ville han derfor skape kjærleik og død, berre kjærleik og død – og dessutan: «Var eg ein Gud / ville eg skapa / ei stillare verd. / Der skulle alle elske.» Eit «Fattig ynskje» kalla han dette diktet (1951). Draumen om ei verd der kjærleiken rår, kjem òg til uttrykk i det omsynslaust ærlege diktet «Eg åtte ikkje kjærleik» (1975). Men det verkar ikkje som om diktaren heilt trur på det. Han kjenner seg fullstendig slått til jorda og maktar ikkje tanken på å reise seg att. Det synest som om det berre er døden som står att. Her kjem eit utdrag:

Eg åtte ikkje kjærleik
men tala pent med englemunn
og alle mine tome ord
gjer stygg mi levestund.
/.../
Eg brann for alle arme
og stod i broderring,
men åtte ikkje kjærleik
og difor er eg ingen ting.

Eg åtte ikkje kjærleik
og difor er eg jord.
Men kanskje finst eit rike
der einast kjærleik gror.
//...//
Ein gong skal eg døy i einsemd,
lik ein fugl med broten veng.

Truleg var det den to år eldre lyrikaren frå nabobygda Skjåk, Jan-Magnus Bruheim, som kom lengst under huda på Tor Jonsson. Bruheim blei straks varsla om sjølvmordforsøket til Tor Jonsson, som først hamna på sjukehus. Stemninga ved sjukesenga har Jan-Magnus Bruheim gitt eit varmt vitnesbyrd om i sitt vakre og gripande minnedikt om vennen, kalla «Venetape». I den første delen ventar han på at det kan skje eit under, i den andre delen står ein fortvilt Bruheim og freistar kalle vennen tilbake til livet – her det første og siste verset:

Ei uro jagar millom von og misvon –

Han lever ennå. Her må skje eit under.

Men venskap bergar ingen mann. Vi er åleine

på ytste øy i våre tyngste stunder.

/.../

Eg står her framfor stengt, og kallar på deg

frå einsemdstrandi ved den stille sjøen.

Og rope ut or djupe: Kom attende!

Men venskap vekkjer ingen upp frå døden.

Både Jonsson og Bruheim merka nok bygdedyret fordi dei oppførte seg annleis enn det som var forventa av bygdesamfunnet. Dei gifta seg aldri og blei buande heime hos mor eller far i staden for å reise ut. Dei arbeidde med ord i staden for å skape liv på jord. Men det var først då dei kjende at dei levde på ordentleg, då dei flykta inn i si eiga ord- og bildeverd av rytmisk poesi og metaforar.